De Michaëlshof, paradijs met utopische droomplannen

In het buurtgemeenschap Vatrop op Wieringen heeft Stichting ‘De Michaëlshof’ van 1974 tot 2019 bestaan. In 1954 stond op deze plek een vismeelfabriek. Vanaf 2020 is plek overgenomen door ‘Rijk aan het Wad’, die het gedachtegoed in een andere vorm voortzet.

De vismeelfabriek kreeg in de jaren zestig veel klachten over de stank van buurtbewoners, waardoor deze in 1971 sloot. Het pand stond jaren leeg, waarna het in 1974 gekocht werd.

Onder leiding van Michaël Schouwenaar (1944-2018) werd een werkgroep opgericht die met een woon- /werkgemeenschap aan de slag ging.  Geïnspireerd door de toenmalige activiteiten van ‘De Kleine Aarde’ werd in 1980 het milieu-centrum onder de naam  Stichting ‘De Fabriek’ opgericht.

Deze ideeën waren in strijd met de industriebestemming en het jarenlang getouwtrek tussen de Gemeente en de Stichting begon.

Ondertussen werd in 1977 de zeedijk aan de noordkant van Wieringen op deltahoogte gebracht. Studie van Rijkswaterstaat wees uit dat er op Vatrop geen dijk nodig was, omdat het landschap hoog genoeg lag en ‘een uitstekende traag uit zee oplopende waterkerende structuur had’. Omdat echter de wet bepaalt dat een dijk een ononderbroken lichaam met waterkerende functie is, diende er wel een dijktracé door het landschap getrokken te worden. Hierdoor werd de aangelegde biologische tuin onteigend en met het verkregen bedrag werd in 1979 aan de oostzijde het weiland met eendenboet aangekocht. 

In 1979 bestaat de tuinploeg uit o.a. Chiel (die later de naam Michaël koos) en Sonja Schouwenaar, Marieke en Piet Dekker, Marijke en Willem de Haan, Erik en Ankie Meuleman. Er wordt voor 300 gulden aan mulch (hooi), zaai- en pootgoed gekocht en in het najaar worden bomen en struiken geplant. Daarnaast is er een bouwgroep gevormd om van de fabriek een woon- werkgemeenschap te maken.

In afwachting van het aangepaste bestemmingsplan werd dit door de Gemeente gedoogd.  Hoewel dit plan in 1982 werd veranderd, gaf de uitvoering zoveel onduidelijke uitwerkingsregels, dat de Stichting doorproduceerde tot aan de Raad van State.  De Stichting kreeg gelijk, de uitwerkingsregels werden geschrapt. Ook werd er toestemming gegeven voor het plaatsen van een kleine windmolen.

Ondanks dit bleef de relatie met de Gemeente moeizaam, de oude tekst van het bestemmingsplan bleef jaren gehandhaafd.

De buren in Vatrop keken argwanend naar wat er zoal gebeurde bij de Fabriek. Als de werkgroep verteld wat voor werk en plannen er zijn is er meer begrip. Maar gaan jullie er ook wonen? Ja, maar maximaal drie gezinnen. Eigenlijk begrijpen ze dat het best gewoon is, alleen die communes, partnerruil en naaktloperij vinden ze maar niks….

Het dagelijkse werk op het terrein liep niet altijd gemakkelijk. Afspraken werden niet nagekomen, grond werd slordig achtergelaten en werkverdeling moest beter.  In een verslag staat: ‘De werkverdeling is niet optimaal, Chiel werkt in z’n eentje, maakt zijn deel af en daarmee basta. Het tuinwerk moet door allemaal worden gedragen, de bouwgroep zal indien nodig soms ook moeten bijspringen’.

In 1980 wordt er een uitgebreid brochure geschreven over het project ‘De Fabriek’ en langzaam gaat het steeds beter. Een succes zijn de zomerweken, waarbij een flinke groep vrijwilligers klust en leuke dingen doet. ‘…..Er was weer volksdansen door Sonja en een disco-avond…. in een mum van tijd leerde Chiel ons broodbakken, dat met zelfgemaakte jam gelijk werd gegeten….. Het begin van de warmtemuur en de fundering van de tegelkachel werd begonnen. De composters Huib en Hans maakten een composttoilet’.

Op Oudejaarsnacht 1984 werd de Stichting getroffen door een ramp: het in gebruik zijnde milieucentrum brandde tot op de grond toe af. De Stichting was daardoor gedwongen haar activiteiten onder te brengen in diverse kleinere gebouwen.

Op het afgebrande centrum werd een kleine cursusruimte (28 m2), het tuinhuis werd omgebouwd tot woonhuis van Michaël (24 m2) en een op het terrein staande directiekeet werd ingericht als gastenverblijf met keuken en sanitaire voorzieningen (54 m2).  Op deze wijze heeft de Stichting, die de naam ‘De Michaëlshof’ kreeg, vanaf 1986 gefunctioneerd.

Na de brand volgt er een vervelende afwikkeling van het verzekeringsgeld. Michaël is eigenaar en de Stichting heeft het onroerend goed in beheer. Na een crisis in het bestuur wordt er in 1987 een financiële verdeling gemaakt.  De woning voor Michaël en het gastenverblijf wordt gebouwd.  Michaël schrijft in een verslag: ‘Mensen zijn gekomen en weer weggegaan. Wat zijn onze dromen en wat blijft steeds bestaan? Soms branden plekken open en door verdriet en pijn blijven wij slechts hopen in vreugd ons zelf te zijn’.

In 1986 stuurt Michaël aan zijn vrienden een uitnodiging voor zijn verjaardag. Het vieren doet hij één keer in de zeven jaar en is voor de zesde keer. Hij wordt dus 42 en schrijft: ‘Ik heb deze afgelopen periode als een zeer intensieve en lang niet altijd makkelijk ervaren. Restanten jeugdige overmoed werd door ingrijpende confrontaties met het leven geleidelijk aan omgezet in een beginnend dieper inzicht’.

In 2000 wordt Michaël 56 jaar en viert dus voor de achtste keer z’n verjaardag. Hier schrijft hij: ‘Ongeveer tot mijn veertigste jaar had ik fantasieën over het feit of ik die bijzondere overgang naar het jaar 2000 daadwerkelijk mee zou maken en jawel het is gelukt en eigenlijk niet eens zo bijzonder. Misschien gaat het met de meeste fantasieën zo….’.

Na een lange periode van onduidelijkheid worden er in de jaren negentig weer concrete plannen gemaakt. Voorzitter Huib Groenenberg bekend van ‘De Kleine Aarde’ en Michaël Schouwenaar zetten de schouders onder een groots nieuwbouwplan. De tuinploeg met o.a. Rob Holtjer, Simone Bakker en Ruurd Walrecht (Oerakker) houden werkdagen, tuincursussen en zomerweken.

Vanaf 1996 is gewerkt aan een plan voor herbouw van het gehele centrum, dat geheel zelfvoorzienend moest zijn met behulp van zonne- en wind energie. In 1998 werd het ontwerp aan de Gemeente aangeboden, waarna 3 jaar van onderhandelingen begonnen. Door het niet afgeven van een bouwvergunning,  gingen toegezegde subsidies verloren.  De Stichting besloot haar ambities bij te stellen.

In 2003 werd een kleiner plan gemaakt om met de resterende subsidies (provincie Noord-Holland, Leader+ en Senter/Novem) een kleiner gebouw op te richten als herbouw (40% van het toegestane bouwoppervlak).  Helaas is ook dit plan nooit van de grond gekomen.

Naast utopische nieuwbouwplannen maken, bleef het gewone werk op ‘De Michaëlshof’ niet liggen. Het terrein werd door een wisselende groep van vrijwilligers onderhouden. Daarnaast werden er verschillende activiteiten georganiseerd, zoals de jaarlijkse open dag, de zomerwerkweek, schildercursussen. Een succes was ook de cursus biologisch tuinieren ‘Heel de Aarde’. In 2000 doet Joop Laan mee en schrijft in het voortgangsbericht zijn ervaringen: ‘Het is allemaal heel boeiend, maar de meeste indruk heeft wel het kweken van oesterzwammen op mij gemaakt…. Marianne liet zien hoe het broed op stammetjes te plakken, dan een plak hout erop, begraven in een kuil, hooi erover en broeden maar….’

Na, in 2002, het vertrek van Marianne van Beek (ex-vrouw van Michaël) heeft De Stichting amper meer gefunctioneerd. Voor Michaël brak een zware emotionele tijd aan. Het was zijn tweede scheiding en de financiële afwikkeling gaf hem veel kopzorgen. Mede dankzij de komst in 2011 van gastenhuis bewoonster Linda Biesheuvel en tuinsters Peggy Verkooij en Trudy Ouwehand, komen er weer betere tijden.

Op 2014 wordt op grootse wijze het veertig jarig bestaan van ‘De Michaëlshof’ gevierd. Het feesten viel in de smaak en kreeg in 2016 een vervolg door de wisseling van de seizoen te vieren. De start was op 24 maart toen op het groepsterrein het Ostarafeest gevierd werd. (symboliseert het einde van de donkere tijden en het licht langzaam aan het winnen is).

Dankzij o.a. René Bijkerk en Hans Nusink wordt er ook weer gedacht aan nieuwbouw en wordt in 2017 een plan geschreven. Door de plotselinge ziekte van Michaël werd dit helaas onhaalbaar.

De Stichting en het Werkbestuur is tot het overlijden van Michaël (7-12-2018) doorgegaan met de groentetuin en het organiseren van cursussen en bijeenkomsten.  Inmiddels is hebben de kinderen van Michaël het perceel verkocht aan de mensen van ‘Rijk aan het Wad’. Het woonhuis van Michaël is grondig verbouwd, hier wonen Teun Rijke en Marja Pappot. De overige gebouwen (gastenverblijf, cursusruimte ‘Westwing‘ en de opslagloods ‘Nissehut‘ worden waarschijnlijk op termijn vervangen. 

Regelmatig verschenen er in de jaren tachtig en negentig jaarprogramma’s en voortgangsberichten. Dit mooie gedicht over ‘De Michaëlshof’ sprong eruit:

De zee heeft hier het land gekust. Al twintigduizend jaar, tweemaal per dag. Als deze oude grond eens spreken kon, dan zou het zijn van liefde en ontzag.

Eens kwam ik hier en voelde toen, hoe grond en gras en bomen mij fluisterend zacht vertelden dat ze hier eeuwig wilden dromen.

De plek zal altijd zijn zoals ze is. Hier woont sinds ooit de geest van eeuwen. Ik sta naast een boom en kijk naar zee, de stilte wordt volmaakt door het gekrijs van meeuwen

De lucht, het land, de zon, de zee, zingen hier samen een danklied voor het leven. Zou dan de mens met zijn verstand, aan wat volmaakt is, doel en richting geven?

Ver achter ons denken ligt een groter plan, van dat wat alles heeft bedoeld en heeft gemaakt. Ik krijg een knipoog van de grote geest: een witte wolk, die de maan aanraakt…

De laatste vijf jaar van het bestaan van Stichting ‘De Michaëlshof’ zat ik als secretaris in het bestuur van de Stichting. Het waren mooie, roerige en leerzame jaren (vooral bij de opheffing). Hierbij een overzicht van bestuursleden vanaf de oprichting:

Voorzitter: Martie Woudhuizen (1946):1985-1986, Huib Groenenberg (1953-2002): 1986-1996, Hans Schake (1947):1996-2007, Wim Ebbinkhuijsen (1939): 2007-2020

Secretaris: Sonja Dekker (1945): 1980-1983, Nel Braaksma-Blokdijk (1950): 1983-1985, Anneke Tielen-Mantz (1951): 1985-1986, Michaël Schouwenaar (1944-2018): 1987-2018, Cor Zwaag (1959): 2016-2020

Penningmeester: Johan de Lange (1952): 1980-1985, Bertus Brendel (1942): 1985-1986, Jacob Visser (1940): 1987-1990, Hans van Egten: 1990-1996, Frits Zwanenburg (1954): 1996-2004, Bernard van Assema (1963): 2013-2015, Jan van den Tooren (1962): 2016-2018

Bestuursleden: Petra Blokdijk: 1980-1985, Tineke van Stipriaan: 1980-1985, Roel Mellema: 1980-1985, Cornelia Schouten: 1985-1986, Jan de Lange: 1987-1990, Koert Hofstra: 1986-1993, Marianne van Beek: 1987-2004, Dick Reitsma: 1987-1996, Gerrit Teule: 1996-2004, Leo Bisschop: 2004-2007, Peggy Verkooij: 2011-2017, Arnoud Blom: 2011-2013, Linda Biesheuvel: 2011-2015, Monika Rietveld: 2015-2018, Mark Veenstra: 2015-2018

Tijdens een open dagen bij ‘De Michaëlshof’ maakte ik in 2015 kennis met Michaël Schouwenaar. Hij geeft in de vloeikas een uitleg hoe het zit met biologisch tuinieren. Het filmpje dat ik maakte: https://www.youtube.com/watch?v=vkVITzmPVIk

Geweldig was de keer dat ik met Michaël op het Living Village Festival was en hij plotseling een lied ging improviseren samen met Antoine Theunissen (zondag 31 mei 2017): https://youtu.be/_yo88Lrhwaw

Reactie 25-2-2021 van Koert Hofstra, bestuurslid 1986-1993 en Soefi vriend van Michaël: Hierbij nog wat achtergrond informatie uit de historie

– Chiel maakte deel uit van een zanggroepje dat een keer optrad in de Michaëlskerk. Na afloop zat hij met anderen koffie te drinken en hoorde dat de oude vismeelfabriek te koop stond. Hij ging er kijken en zag daar perspectief in. Hij nam contact op met de gemeente, die het in de verkoop had. Maar hij zag er uit als een hippie en dat beviel de conservatieve gemeente niet. Hierop benaderde Chiel een vriend die er wel naar behoren uit zag (maatpak en stropdas). Deze vriend ging naar de gemeente en startte de verkoop. De stukken werden opgemaakt en hij vulde als koper de naam van Michaël Schouwenaar in (onder die naam staat Chiel ingeschreven in de burgerlijke stand). Nadat de gemeente had ondertekend, riep hij Chiel binnen om de koopakte te ondertekenen. De gemeente stond gek te kijken, maar ze hadden de stukken al ondertekend waar de naam van Chiel in stond en konden er nu dus niets meer aan veranderen. Chiel kwam binnen, ondertekende en was nu eigenaar. Dat zette kwaad bloed en daarom heeft de gemeente alles gedaan wat ze konden om de stichting “De fabriek/Michaëlshof” tegen te werken.

Bij alles wat hij wilde doen moest hij een vergunning aanvragen, die vervolgens geweigerd werd. Het duurde eindeloos voor hij antwoord kreeg en als ze al antwoorden, dan kwam er geen reden voor de weigering. Ook veranderden ze het bestemmingsplan om een aangevraagde vergunning te kunnen weigeren. Er kwam de ene na de andere rechtszaak van. Uiteindelijk kwam het voor de kroon en die rechtszaak heeft hij gewonnen. Het bestemmingsplan werd terug gedraaid en Chiel kon gaan bouwen. Maar het moest een tijdelijke voorziening zijn, dus geen vaste gebouwen.

Daarom heeft hij het gastenverblijf op een bouwkeet, met wielen er onder, gebouwd. Zijn woonhuis was vroeger een paardenstal. Die hebben ze afgebroken en op dezelfde plaats een kelder gegraven. Het geheel werd een beetje gedraaid zodat de dakhelling precies op het zuiden kwam te liggen. Dit was gedaan met het oog op zonne-energie.

Michaël heeft daar later toch maar van afgezien, hij wilde liever een spekstenen kachel. Want in een inham aan de kust verzamelde zich drijfhout en daarmee kon hij gratis stoken. Dat was altijd wel  aanwezig, maar de zon niet. Ik heb hem nog een tekening gegeven, hoe hij met behulp van zonlicht het hout kan drogen.  Hij is daar wel aan begonnen, maar heeft het nooit afgemaakt omdat het op een verkeerde plaats was.

Tijdens de bouw van het woonhuis kwam er iemand van de gemeente kijken of hij geen gemeentelijke vorderingen overtrad. Hij zei dat hij bezig was om het bestaande  gebouw op te knappen. Men had bezwaar tegen het rieten dak (ze zochten weer eens iets om het hem moeilijk te maken). Waarop Michaël zei dat het bestaande dak uit asbestcement was en dat mag niet meer. Hier konden ze niets tegen in brengen. Michaël was iemand die overal heel enthousiast aan begon en zich door geen enkele kennis van veiligheid of bouwvoorschriften liet tegenhouden.  Daar verdiepte hij zich niet in. Hij vond dat maar onnodig moeilijk gedoe.

Bij alles wat hij deed, zocht hij de makkelijkste weg. Het was altijd “zo kan het ook wel”. Dus is er op heel de Michaëlshof niets wat degelijk is gemaakt. Alles is amateuristisch prutswerk. Als het niet door hemzelf is gemaakt, dan wel door een andere amateur. Het was natuurlijk ook wel moeilijk voor hem, want als hij vragen stelde aan verschillende mensen hoe iets moest , dan kreeg hij ook verschillende antwoorden. Want hij vroeg het aan amateurs. Aan vakmensen vroeg hij nooit iets, want dan kreeg hij, voor hem, onbegrijpelijke antwoorden. Michaël heeft geen technische ondergrond. Hij vond maar dat ze erg moeilijk deden, want “zo kan het ook wel”.

In januari 2022 kreeg ik van de kinderen van Michaël dit leuke filmpje toegestuurd:

Op het kerkhof van Stoe op Wieringen ligt Michael begraven.